استاد سخن،شاعر نغز گفتار و دلسوخته مرحوم حاج رضا صراف تبريزي در سال 1271 هجري قمري در محله ي راسته كوچه تبريز در دربند حصار ديده به جهان گشود.در سن 12 سالگي پدر خود را از دست داد به ناچار براي گذراندن زندگي به شغل پدرش يعني صرّافي روي آورد.مغازه اش در تيمچه ي حاج سيد حسين ميانه قرار داشت.در حين تجارت،به آموختن ادبيات فارسي و عربي پرداخت.
حاج رضا صراف هميشه در محافل علمي و ادبي شركت داشت و از سال 1291 ه .ق (از 20سالگي) يكي از اعضاي برجسته انجمن ادبي صفا بود كه جلسات انجمن در خانه وي تشكيل مي شد.او هميشه از محضر اديب نامدار مرحوم « لنكراني » پيش كسوت اين انجمن استفاده مي برد.
صراف در عمر كوتاه خود در حدود 2500 بيت شعر سروده كه علاوه بر غزليات،اشعار نغزي در موضوع حادثه ي كربلا سروده كه حكايت از علاقه مندي و اظهار ارادت شاعر به ساحت مقدس معلم بزرگ شهادت حضرت حسين ن علي(ع) دارد و بيش از نصف ديوانش به مراثي و مدايح اهل بيت(ع)اختصاص يافته است.در حقيقت صرّاف يكي از 4 شاعر بزرگ مرثيه سراي 100-150 سال اخير بوده است.
برخي از شاعران او را سعدي تركي سرا و برخي ديگر او را با نظامي مقايسه كرده اند.شخصيت ادبي صراف چنان از عظمت و ابهت برخوردار است كه شعراي بعد از او از جمله غزلسراي معصر علي آقا واحد تحت تاثيرش قرار گرفته.همچنين استاد شهريار از او چنان متاثر گرديده كه او را به عنوان يكي از نوابغ ادبي آذربايجان مورد ستايش قرار داده است.
صراف نه ماه پس از صدور فرمان مشروطيت در 17 ربيع الاول سال 1325 در سن 54 سالگي به دنبال ابتلا به بيماري آسم در تبريز چشم از جهان مي بندد.
بي گمان حاج رضا صراف تبريزي يكي از قله هاي هميشه بلند شعر تركي و به تعبير شهريار:از نوابغ ادبي آذربايجان است. در عرصه ي غزل،شور انگيز ترين و لطيف ترين غزل هاي زبان تركي به زبان ساده و بياني شيوا و عاطفي از ذوق و قريحه ي سرشارضراف تراوش كرده است.در زمينه ي مدح،مرثيه و ثنا گستري آل علي(ع)بي شك صراف از مردمي ترين و دلسوخته ترين شاعران شيعي است.سوگ سروده هاي وي در ماتم سالار شهيدان امام حسين(ع) و يارانش ورد زبان عاشقان اهل بيت(ع) در ايران،جمهوري آزربايجان،تركيه،داغستان و قفقاز است.
سادگي و رواني از ويژگيهاي بارز زبان شعري صراف است.به گونه اي كه كمتر متخصصي جرأت تصحيح ديوان صراف را دارد.تعبيرات پيچيده و كلمات مهجور و فضل فروشانه از ساحت شعر او به دور است.البته صراف،سادگي زبان و رواني بيان را با سَيَلان عاطفه،روشني انديشه و صنايع ادبي در هم آميخته و با استفاده از صنايع لفظي و معنوي همچون تشبيه،حقيقت و مجاز،طباق،مراعات النظير،لف و نشر،تجنيس،ارسال المثل و... سخن را غنا و استحكام بخشيده و به نهايت شيوايي و زيبايي رسانده است.با آوردن گوهر هاي معاني بكر و با الهام از ملكوت روشني بخش فكر،بر بار معرفتي شعرش افزوده و با دميدن روح احساس و عاطفه و ساختن تصاوير دل انگيز و تشبيهات رنگارنگ . گاه با نازك خيالي به شيوه ي شاعران سبك هندي كلام خود را دلنشين و ماندگار كرده است. در زير يكي از سروده هاي ايشان را كه درباره كربلا سروده است را خواهيد خواند.
هله گۆلشَنين گـۆلــۆ سـوْلمئـيــوب
آنــام آغـــلامـــا، بــاجێـــم آغـــلامــا
هله ساغـدێ قارداشـۇن اؤلمئيـوب
آنــام آغـــلامـــا، بــاجێـــم آغـــلامــا
آنامێن عزيزه قێزێ باجێم
هله اوْلما مايل-ي-درد-وْ-غم
قوْشۇنۇم دۇرار هامێ بير به بير
هله ياتمئيوبدي اسير عَلَم
هله صاحب-ي-عَلَم اؤلمئيوب
هله ائتمئيوبله قوْلۇن قلم
هله مشكي قانيله دوْلمئيوب
آنام آغلاما، باجێم آغلاما
هله قۇملار اۆستۆنه دۆشمئيوب
باجێ اكبرين قد-ي-نورسي
گۆن ائوينده* ظۆلميله قالمئيوب
هله پاره-پاره جنازهسي
هله خئيمهلردهن اۇجالمئيوب
عبدالرحيم طالبوف، در كوي سرخاب تبريز به دنيا آمد. پدرش ابوطالب، درودگر تهيدستي بود. عبدالرحيم در 16 سالگي تبريز را ترك كرد و به تفليس كه كانون انقلاب و انديشه هاي نو بود، رفت. در آنجا زبان و ادبيات روسي و برخي از رشته هاي دانش جديد را فرا گرفت. چندي بعد به تمرخان شوره، مركز داغستان رفت و تا پايان عمر در آنجا به سر برد. او با پيمانكاري، دارايي هنگفتي گردآورد و با آسودگي خاطر به خواندن و نگارش كتاب پرداخت .
عبدالرحيم طالبوف، نوگرا، آزاديخواه و دانش پژوه بود. هدف اساسي او در نوشته هايش، بيداري ايرانيان و آشنا ساختن آنان با دنياي نو بود. براي طالبوف، دانش ارزش و ارجي ويژه داشت. او تكامل و نيكبختي انسان را در دستيابي به دانش و فن آوري نو مي دانست، به همين سبب به فكر باز كردن مدرسه افتاد و در سال 1319 ق./1280 ش. با ياري ملك المتكلمين كه از راه بادكوبه به اروپا مي رفت، در بادكوبه مدرسه اي براي ايرانيان باز كرد. بنيان انديشه هاي طالبوف بر خرد استوار است . او با تاريخ، ادبيات و فلسفه ايران و فرهنگ اسلامي و نيز باورهاي انديشمندان يونان و روم آشنا بود و از نظريه هاي سياسي و اجتماعي غرب آگاهي داشت. جاي پاي انديشه هاي دوران روشنگري اروپا در آثار او به روشني ديده مي شود . در ميان نويسندگان و دانشوران ايراني نيز از آخوندزاده و ميرزا ملكم خان تأثير پذيرفته است.
به گمان طالبوف، تنها گسترش آموزش و پرورش و ترويج شكيبايي و مداراي ديني مي تواند صلح و آشتي را جايگزين دشمني هاي ديرينه ملت ها كند و جامعه را به سوي انسانيت رهنمون شود. عبدالحيم طالبوف، راز پيشرفت غرب را در برخورداري از دانش ، آزادي و حاكميت قانون مي داند، قانوني كه حكومت مي گذارد و دولت به كار مي بندد. او به آرمان ملي و سنت هاي ايراني پايبند و از فرنگي مآبي جديد رويگردان بود و باور داشت كه چاره جز اين نيست كه اصول مدنيت جديد اروپا را بپذيريم. اما بايد اراده ملي را بياموزيم.....بلكه در همه جا و هميشه ايراني بمانيم. او پس از پيروزي انقلاب مشروطيت، به پاس خدماتش از سوي مردم تبريز به نمايندگي مجلس شوراي ملي برگزيده شد، اما نمايندگي مجلس را نپذيرفت و به ايران باز نگشت.
طالبوف به دگرگوني خط و زبان فارسي باور داشت. او پيشنهاد كرد كه نقطه از حروف فارسي برداشته شود، نشانه هاي آوايي به واژه ها افزوده شوند و زاويه ها به قائمه تبديل گردند. طالبوف از پيشوان ساده كردن دانش و فن آوري جديد است و مفاهيم علمي را به روشني و سادگي بيان مي كند. امروزه او را از پيشگامان ساده نويسي در نثر فارسي مي شناسند. تمامي آثار طالبوف، پس از 60 سالگي او به چاپ رسيده اند. مهمترين اثرش به نام سفينه طالبي يا كتاب احمد، در دوجلد در سال 1311 ق./1271 ش. در استانبول چاپ شد. در پيشگفتار كتاب احمد مي نويسد پيشرفت دانش و فنون جديد نتيجه آن است كه دانشمندان براي شاگردان خود ميدان مناقشه را باز كرده و فراخناي سوال و جواب را وسعت داده بودند و شاگرداني كه عقايد استاد را از روي براهين و دلايل رد مي كردند بيشتر مورد آفرين واقع مي شوند چه به خوبي دانسته شده كه نخستين سبب ترقي معارف و حكميات و آزادي انكار ، افتتاح باب سوالات است.
طالبوف در نوشته هاي خود؛ بيشتر از زبان ديگري سخن مي گويد و گاهي نيز از خود با نام ميرزا عبدالرحيم مرحوم، ياد مي كند. او شعرهايي نيز سروده و آن ها را نخستين اشعار پوليتيكي ايران خوانده است. از مهمترين آثار او، افزون بر كتاب سفينه طالبي يا كتاب احمد، مي توان از كتاب هاي زير نام برد.
نخبه سپهري يا تاريخ نبوي، مسالك المحسنين، سياست طالبي، ايضاحات در خصوص آزادي، مسائل الحيات، ترجمه پندنامه ماركوس، ترجمه هيئت فلاماريون.
آزربايجان ...................................... ياشاسين
آزربايجان ...................................... ياشاسين
Tiraxtorfans.Com. دست هايمان حلقه دور همديگر دوشادوش هم ايستاده ايم و نظاره گر ارتش سرخ آزربايجان در استاديوم آزادي تهران هستيم. باورمان نمي شود كه اين ماييم اينگونه باشكوه و پر صلابت دژ سرخابي ها را فتح كرده ايم و مهر تاييد اين فتح همانا نگاه هاي مات و مبهوت مركزنشينان است.
از آن روز به بعد است كه تيراختور ديگر يك تيم فوتبال صرف براي آنهايي كه خود را به خواب زده اند نيست فراتر از يك تيم فوتبال مي شويم و مرزهاي باورهاي غلط آنان را در مي نورديم.
ارتش سرخ آزربايجان روزهاي خوب و بد، تلخ و شيرين را يكي پس از ديگري پشت سر مي گذارد. در اين ميان شخصيت ها و كاراكترها يكي پس از ديگري مي آيند و ميروند اما تنها چيز ماندگار كه هرگز نمي رود نام تيراختور بر روي پرچم هاي قرمز رنگي است كه در دستان كودكان اين ديار هميشه در اهتزاز است.
خرداد 90 فرا مي رسد و به يك باره خبري مي رسد كه همگي را در بهت فرو مي برد،
سه جلسه محروميت بازيهاي خانگي تيراختور!
همه مات و مبهوت خبر را براي همديگر نقل قول مي كنند و در اين ميان بمب نقل و انتقال فصل نيز منفجر مي شود و جاسم كرار به استقلال مي پيوندد و از پس وي يكي پس از ديگري مي روند روزها مي گذرد و بازار شايعات داغ و بازار حقايق بي فروغ و كساد. تا اينكه:
امير قلعه نوعي سرمربي تراكتورسازي شد!
ژنرال مي آيد و ارتش از وي استقبال مي كند. وي خرسند از اين استقبال با چنان شور و شوقي كارش را شروع مي كند كه همه تلخي، سه جلسه محروميت به فراموشي سپرده مي شود.
با شروع خريد بازيكن، دوباره دستهاي پشت پرده و شمشيرهاي آخته به بيرون كشيده مي شود و رودرروي محبوب آزربايجان صف آرايي مي كنند.
هر روز شاهد قهر و آشتي هاي فراواني مي شويم كه از جانب مديرعامل و سرمربي و بازيكن و... تيتير اول روزنامه هاي ورزشي و غير ورزشي ايران مي گردد و دست آخر نامه عاشقانه دفاع تيم آبي پايتخت كه در ملودرامي وصف ناشدني با هواداران تيمش ( همان هايي كه اين آقا بعد از بازي راه آهن به آنها توپيده بود كه استقلال 30 ميليون طرفدار دارد! چرا تعدادشان انقدر كم است؟؟؟) حرف از جدايي اجباري مي زند و اينكه تنها براي يكسال از آنها جدا شده و سال بعد با اميرخان به استقلال بر مي گردد!!!
اينجاست كه هوادار تيراختور آزربايجان با يك علامت سوال بزرگ مواجه مي شود:
آيا تيراختور، عشق را از اين چنين انسانهايي گدايي مي كند؟؟؟
و دست آخر امروز خبري به خبرگزاري ها ارسال مي شود با اين مضمون:
اميرقلعه نوعي خواستار تغيير رنگ پيراهن تيم تراكتورسازي از قرمز به سفيد شد!!!
كمي آن طرف تر و دور از تمام اين هياهو ها عروس و سوگلي آزربايجان نفس هاي آخرش را مي كشد و گويي در اين ديار كسي نيست به فريادش برسد و تنها درنا هاي زيبا هستند كه از آسمان برايش اشك مي ريزند.
روي صحبت با كادر فني و غير فني تيم تراكتورسازي ايران است:
آقايان اينجا آزربايجان است مهد انسانهاي عاشقي كه همواره براي حق و حقوق پايمال شده خود در وسعت جغرافيايي كه اكثريت هستند جنگيده اند و در اين راه همواره مورد تمسخر و اهانت اقليت قرار گرفته اند.
تيراختور ما سمبل هويت و حق طلبي آديوخ آزربايجانلي هايي است كه در ظاهر به عصايي شكسته تكيه داده اند ولي چه كسي است كه نداند تكيه گاه اصليشان سهند و ساوالان است.
پروژه فارسيزه كردن تيراختور آزربايجان را كليد زده ايد كه به خيال خام خود مردمان آزربايجان را نيز همسو با بقيه مردمان بي اخلاق ايران قرار دهيد اما يادتان نرود شمايي كه به تيراختور محبوب آزربايجان لقب تراكتور ايران را داده ايد، در زبان شيرين چون قندتان ضرب المثلي است كه مي گويد: سنگ بزرگ نشانه نزدن است.
آزربايجان، تنها تيراختور قرمز رنگ دارد و بس.
اوجالاسان تبريزيم
تورك و ايسلام دونياسيندا ايلك رومان يازان قادين : فاطما عالييه توپوز
فاطما عالييه توپوز (9 اكيم 1862 – 13 تموز 1936). تورك ادبيياتي نين و ايسلام جوغرافياسي نين ايلك قادين رومانچيسي اولاراق تانينير. (ظفر خانيم 1877 ايلينده ياييملاديغي عشق- وطن آدلي بير رومان موجودسا دا يازارين تك روماني اولدوغواوچون ظفر خانيم دئييل، بئش رومان ياييملايان فاطما عالييه خانيم ايلك رومانچي عنوانيني آلميشدير.)
9 اكيم 1862ده ايستانبولدا آنادان اولدو . تاريخچي احمد جودت پاشا ايله آدوييه خانيمين قيزيدير. ياشاديغي دؤنمده قادينلارين ائييتيمينه اؤنم وئريلمه ديگيندن اؤزل بير ائييتيم آلماسادا آغابئي علي سدات بئين ائوده موعلليملردن آلديغي درسلري دينله مه سي سايه سينده اؤزونو يئتيشديرميشدير. فرانسيزجايا اولان ماراغي اورتايا چيخماسي اوزرينه فرانسيزجا درسلري آلميش و بو ديلي چوخ ياخشي دوزئيده اؤيرنميشدير.
فاطما عالييه خانيم، 17 ياشيندا ايكن (1879) قيريم ساواشينداكي ساوونماسي ايله اون قازانان غازي عوثمان پاشانين قارداشي اوغلو كول آغاسي فايك بئي ايله ائولندي و دؤرد قيزي اولدو (خديجه، عايشه، عيصمت، نعمت).ائوليليگي نين ايلك 10 ايلينده آنجاق ائشيندن گيزلي اولاراق كيتاب اوخويا بيلن فاطما عالييه خانيم، ائشي نين بو قونوداكي توتومونون دگيشمه سيندن سونرا اونون ايذني ايله چئويرمه ايشينه باشلادي. ادبي ياشانتيسي 1889 ايلينده جورج اوهنئت (George Ohnet) – ين ”Volonte “آدلي رومانيني “مرام” آدييلا چئويرمه سي ايله باشلادي. بو روماني ” بير خانيم “ ايمضاسييلا ياييملانميشدير. بو باشاريسييلا باباسي نين ديققتيني چكن فاطما عالييه خانيم، اؤزوندن درس آلماغا، فيكير تارتيشمالاري ائتمه اولاناغينا قوشموشدو. ” بير خانيم ” ين گؤسترديگي چابالار، اونلو يازار احمد ميدحت افندي طرفيندن “ترجومان-حقيقت “ قزئتينده اؤيولدو و يازار اونو اؤز معنوي قيزي اولاراق قبول ائتدي. فاطما عالييه خانيم، بو ايلك چئويريسيندن سونراكي چئويريلرينده ” موترجيم- مرام “ تاخما آديني قوللاندي.
1891 ايلينده احمدميدحت افندي ايله بيرليكده “خيال و حقيقت” آدلي روماني يازدي. رومانين قادين آغزيندان اولان كسيميني فاطما عالييه خانيمين، كيشي آغزيندان اولان كسيميني احمد ميدحت افندي نين قلميندن چيخميشدي . اثر، بير قادين و احمد ميدحت ايمضاسييلا ياييملاندي. بو روماندان سونرا ايكيلي اوزون سوره مكتوبلاشميش و بو مكتوبلاري ترجومان-حقيقت قزئتينده ياييملانميشدير.
فاطما عالييه خانيم، 1892ايلينده “مخدرات” ((Muhadarat آدلي ايلك رومانيني اؤز آدييلا ياييملادي. بو رومانيندا بير قادينين ايلك محبتيني اونوتاماياجاغي اينانجيني چوروتمه يه چاليشدي. 1899 ايلينده ياييملانان “اودي ” (Udi) آدلي رومانيندا گؤروي اوزرينه گئتديگي حلبده ياشامينا تانيق اولدوغو بيرقادين اوديني آنلاتدي. بو كيتابدا موتسوز بير ائوليليك قوران بديعه نين حيكايه سي دؤنمينه گؤره چوخ يالين بير ديلله آنلاتميشدير. رشاد نوري گونتكين، ادبيياتا ايلگينيسيني گوچلنديرن ياپيتلار آراسيندا له له سسيندن دينله ديگي رومانلاردان سونرا فاطما عالييه خانيمين “اودي” رومانيني سايار. اثرلرينده قادين گؤزو ايله ائوليليك، ائشلر آراسينداكي اويوم، عئشق و سئوگي قاورامي، بيربيريني تانيياراق ائولنمه نين اؤنمي كيمي اؤنملي قونولاري ايشله ين فاطما عالييه خانيمين ديگر رومانلاري “رفعت” (Ref’et)، “انين” (Enin )، “لوايح- حيات” (Levayih-i Hayat) آدلاريني داشير. يازار رومانلاريندا بيره يلشمه چاباسيندا اولان، چاليشان، پول قازانان، كيشي يه احتيياج دويمايان قادين قهرمانلار يارادير.
فاطما عالييه خانيم، ادبي اثرلري نين يانيسيرا قادين سورونلاري ايله ايلگيلي ده اثر وئرميشدي. قادينلارا مخصوص قزئتده قادين سورونلارينا ايليشكين مقاله لر يازميش و گله نكسل گؤروشلردن قوپمادان قادين حاقلاريني ساوونموشدور. 1892ده ياييملانان “نيسوان- ايسلام” آدلي كيتابيندا آوروپالي قادينلارا ايسلامدا قادينين دورومونو آنلاتميش و رومانلاريندا داها مودئرن قادين قهرمانلار يارادان يازار، بو كيتابتا، مقاله لرينده اولدوغو كيمي، اسكي گله نكلري ساووندو.
1893 ايلينده احمد ميدحت افندي طرفيندن يازيلان “بير عوثمانلي قادين يازارين دوغوشو” آدلي كيتاب بيلينيرليگيني آرتيردي. بو كيتاب احمد ميدحتين فاطما عالييه ني آنلاتديغي يازيلاري و فاطما عالييه نين دوغرودان اؤزونو آنلاتديغي مكتوبلاريندان اولوشماقدادير. فاطما عالييه مكتوبلاريندا بيتمك توكنمز بيلمز اؤيرنمه جوشغوسونو آنلادير.
فاطما عالييه خانيمين ادبييات ديشيندا اوغراشي آلانلاريندان بير باشقاسي ايسه يارديم جمعييتلري ايدي؛ 1897 ايلينده عسكر عاييله لرينه يارديم آماجييلا “نيسوان-عوثمانييه ايمداد جمعييتي” آدلي بير درنك قوردو. بو درنك، اؤلكه ده كي ايلك رسمي قادين درنكلريندن بيريسيدير. فاطما عالييه خانيم، هيلال-احمر جمعييتي نين ده ايلك قادين اويه سيدير.
1914 ايلينده يازديغي “احمد جودت پاشا و زاماني” سون ياپيتيدير. بو رومانيندا مشروطييت سونراسي سياسال ياشامي اورتايا قويماغي آماچلاميشدير. رسمي تاريخ ئتزلرينه موخاليف اولماسي، ادبييات دونياسيندا ديشلانماسينا يول آچميشدير.
ايلك تورك قادين رومانچي اولما اؤزلليگي ايله آوروپا و آمريكا باسينيندا بيله سيندن سؤز ائديلن فاطما عالييه خانيمين ” نيسوان- ايسلام “ آدلي اثري فرانسيزجا و عربجه، ” اودي” آدلي روماني فرانسيزجايا چئوريلميشدير. اميل ژولير(Emile Julyar) آدلي بير فرانسيز يازاري نين ” دوغو و باتي قادينلاري “ آدلي كيتابيني فرانسيز قزئتلرينه يازديغي بير مكتوبلا ائلشديرمه سي پاريسته بؤيوك يانكي اويانديرميشدي. اثرلري 1893 ايلينده شيكاگودا دونيا قادين كيتابخانا سي كاتالوگوندا سرگيلنميشدير. ايكينجي مشروطييت ايللرينه قدر يايغين بير اونو اولماسينا راغمن زامانلا اونودولموشدور.
فاطما عالييه خانيم، سوي آدي قانونوندان سونرا توپوز سوي آديني آلدي.
فاطما عالييه 13 تموز 1936 تاريخينده ايستانبولدا وفات ائتدي. جنازه سي فريكؤي مزارليغينا دفن ائديلميشدير.
فاطما عالييه خانيمين آدي، ايستانبول بئي اوغلودا و چانكايا آنكارادا بيرر خيابانلارا وئريلميشدير. ايلك عوثمانلي قادين فئمينيستلريندن امينه سمييه نين باجيسي، تيياترو و سينما اويونجوسو سونا سئلئنين خان ننه سيدير.
ديگر اثرلري :
• رومان: رفعت (1898)، اودي (1899)، انين (1910)
• ياشام اؤيكوسو و تاريخ آلينينداكي ياپيتلاري: نامداران- زنان- ايسلامييان (اونلو ايسلام قادينلاري) (1892)، تراجوم- احوال- فلاسيفه (فلسفه چيلرين ياشاملاري) (1900)
• آيريجا فاطما عالييه اوزرينه احمد ميدحتين فاطما عالييه خانيم ياخود بير موحارريره-اي عوثمانيينين نشاتي (1893) آدلي بير اينجله مه سي واردير.
• فاطما عالييه خانيمين بييوگرافيسي، فاطما كارابيييك بارباروس اوغلو طرفيندن اوزاق اؤلكه:فاطما عالييه (2007) آدي آلتيندا كيتابلاشديريلميشدير.
كؤچورن : آيدا بيات
آذربايجان قادين آشيقلاري: آشيق پري(۱۸۴۷-۱۸۱۱)
آشيق پري 1811 جي ايلده قاراباغين جبراييل بؤلگه سي نين ماراليان كندينده آنادان اولوب. ائييتميني بيتيرديكدن سونرا آشيق شئعري ايله ماراقلانماغا باشلاييب. قيسا زامان ايچينده شان-شؤهرتي هر يانا ياييليب و اؤز دؤورونون آشيقلاري نين ديقتيني اؤزونه چكميشدير. تخمينن 1830 ده شوشايا كؤچوب و عؤمرونون سونونا قدر بورادا ياشاميشدير.
فيريدون بئي كؤچرلي اونون بيليكلي، گؤزل بير خانيم اولدوغونو يازير. آشيق مجليسلرينده بؤيوك حؤرمته صاحيب اولوب. شاعيرلر اونون گؤزلليگيني اؤز شئعيرلرينده وصف ائتميشلر.
آشيق پري ميرز حسن بئي ميرزه ، كربلايي عبدوللا جانيزاده ، جعفرقولو خان نوا، محمد بئي آشيق، ميرزه جان مددوف و س. آشيقلارلا و شاعيرلرله دئييشميشدير. بو دئييشمه لرين هاميسيندا اوغور قازانميشدير.
اليميزده اساسن قوشمالاري وار. بو قوشمالار ساده و آنلاشيقلي بير ديلله سؤيله نيلميشدير. آشيق پري تخمينن 1847 ايلده شوشا شهرينده وفات ائتميشدير.
آشيق پري آذربايجان قادين آشيقلاري نين سيمگه سينه دؤنوشه رك “آشيق پري مجليسي” گلنَگي ايله آنيلير.
آشيق پري نين شئعرلريندن اؤرنكلر:
ظاليم شجر داد اليندن
ظاليم شجر داد اليندن،
سن ها ناحاق قان ائيله دين.
ظولم ايله كؤنلوم شهريني،
گؤر نئجه ويران ائيله دين.
سايمادين سولطاني، خاني،
ائيله ييبسن ناحاق قاني،
بادام كيمي نووجاواني،
يئر ايله يئكسان ائيله دين.
نئجه قييدين گولزارينا،
پونهان كئچن ايقرارينا،
سالدين يوللار كنارينا،
دؤرد ياني آل قان ائيله دين؟
پرينين دردي توغياندي،
ساكين يئري مارالياندي،
گولوم قؤنچه سينده ياندي،
بولبوللر افغان ائيله دي.
مورشيدي-كاميلدن درسيمي آلديم
مورشيدي-كاميلدن درسيمي آلديم،
جان گؤتوروب بو مئيدانا گلميشم.
مورغي-سمندرين آشيناسييام،
اود توتوبان يانا-يانا گلميشم.
موختصر، نه دئييم، ناشيسان، ناشي!
توتوبدور ياخاني عشقين آتاشي،
بو تعريفلر زنانه ياراشي،
حاق بيلير كي، من مردانا گلميشم.
پونهانيدا بير آزاريم وار منيم،
گؤزلر يولدا، اينتيظاريم وار منيم،
او كلمه ندن خريداريم وار منيم،
سن صررافسان، من ده كانا گلميشم.
زنبور اولار شاندا بئله مكاندا،
چوخ عاريفلر مانده گنجي-پونهاندا،
بولبول – آباداندا، بايقو – ويراندا،
عندليبم، گولوستانا گلميشم.
پريزاده ال گؤتورمز جانيندان،
درسين آليب صاحيب كامال يانيندان،
كوللي-ايشين معريفتين كانيندان،
بزم ايچينده من فغانا گلميشم.
نه ياتيبسان لحاف بستر ايچينده
نه ياتيبسان لحاف بستر ايچينده،
بيمارميسان، ندير بس حالين سنين؟
عشقين مرضي نين من طبيبييم
بيان ائيله منه احوالين سنين.
ايسمي-شرعيفينيز دادا يئتيشسين،
مطلب آليب هر مورادا يئتيشسين.
خاليق اؤزو بير ايمدادا يئتيشسين.
حيفظينده ساخلاسين زاوالين سنين.
بار ايلاهيم گولزارينا قييماسين،
خسته اولان بيمارينا قييماسين،
شيرين-شيرين گؤفتارينا قييماسين،
باغيشلاسين قاشي-هيلالين سنين.
بير مثلدير: باغبان اولان بار چكر،
عندليبين هم مئيلي گولزار چكر،
آللاهينا بنده آه و زار چكر،
غم چكمه، كاميلدير كامالين سنين.
من پرييم، عشقه زارام نئيله ييم،
دردي-ديلدن خبردارام، نئيله ييم،
بوردان اورا اينتيظارام، نئيله ييم،
شفالانسين نوري-ووصالين سنين.
باختيم
نه مودتدير بو غفلتدن،
اويانميرسان، قارا باختيم.
چكديرديگين اذيتدن،
اوسانميرسان، قارا باختيم.
آتميسان عومماني-غمه،
گولونه ائتميسن عالمه،
مني درده ساليب يئنه،
دايانميرسان، قارا باختيم.
آخيتدين سئل تك قانيمي،
اوزموسن جاوان جانيمي،
آلميسان آدو-سانيمي،
اوتانميرسان، قارا باختيم؟
ياشاييرام زحمت ايله،
چتينليكله، ذيللت ايله،
سن پرييه حؤرمت ايله،
دولانميرسان، قارا باختيم.
چاناقچي مولكوندن سفر ائله ديك،
چاناقچي مولكوندن سفر ائله ديك،
منه قنيم اولدو يوللار، آغلارام.
شجر گلدي، اوردو، شيكار ائيله دي،
تؤكر ديده لريم سئللر، آغلارام.
ناگاهاندان بؤيله دوشدوم درده من،
نئجه چكيم عشق اوزونه پرده من؟
گؤزو ياشلي گلديم تاغاوئرده من،
پريشان اولوبدور تئللر، آغلارام.
بير شاه انداز شاهباريم گئديبدير،
كسيليبدير ايختيياريم، گئديبدير.
كؤكسو داغلي بير تاواريم گئديبدير،
قورويوب لال اولوب ديللر، آغلارام.
بير پري ديل آراميندا قان آغلار،
چكيليب سينمه دوگونلو داغلار،
اؤلوبدور بولبولوم، لال اولوب باغلار،
ساراليب-سووولوب گوللر، آغلارام.
دونيا، سنين اعتيبارين يوخ ايميش
(ميرزجانين وفاتي موناسيبتيله)
دونيا، سنين اعتيبارين يوخ ايميش،
بير خبر وئر، ميرزجاني نئيله دين؟
نئچه بئيلر ايله، نئچه خان ايله،
گؤفتاري خوش، اهلي-جاني نئيله دين؟
نئچه شهر اوستونه جنگ ائديب ساواش،
جاري اولوب سئل يئرينه قانلي ياش.
فلك، ائتدين تاجي-تختيني تاراش،
نؤكر، ناييب، خانيماني نئيله دين؟
پوچ دونيا، سنده بير يارانان هاني؟
گونبگون آرتيردين شؤوكتي، شاني،
تيفليسين ساغ الي، سردارين جاني،
ويران قويوب داغيستاني، نئيله دين؟
او فلكدير گؤيو، يئري داغلايان،
ازل شاد ائيله ييب سونرا آغلايان،
سينه سينده شئعر كيتابي باغلايان
صاحيبي-هوش، گؤوهر كاني نئيله دين؟
سهمانلايان : آيدا بيات
ميللي شاعير : محمت امين يورداكول حياتي و شئعيرلري
13 ماييس 1869دا ايستانبولدا دوغولدو . 14 اوجاق 1944ده ايستانبولدا ياشاميني ايتيردي. زينجيرلي كؤيو مزارليغيندا توپراغا وئريلدي. ميللي ادبييات و توركچولوك آخيمي نين اؤنده گلن تمثيلجيسي و دولت مأمورو ايدي. ايتيحاد و ترققي جمعييتينه گيردي. شئعيرلري ايله ايستانبول حوكومتيني ائلشتيرينجه 1907ده ارزروم روسومات ناظيرليغينا آتاناراق ايستانبولدان اوزاقلاشديريلدي. ايكينجي مشروطييتين اعلانيندان سونرا عيني گؤروله بو كز ترابزونا گؤندريلدي. 31 مارت اولايي نين آرديندان 13 نيسان 1909دا ايستانبولا چاغريلدي. بحرييه نظارتي موستشارليغينا آتاندي. حيجاز و سيواس دا واليليك ياپدي. 1910دا ايستانبولا دؤندو. تورك يوردو جمعييتي و تورك اوجاغي نين قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي. تورك يوردو درگيسي نين يايين سوروملولوغونو اوسته لندي. ايتيحاد و ترققي ايله آنلاشمازليغا دوشونجه، 1912ده ارزروم واليليغيندن امكلييه آيريلدي. 1914ته عوثمانلي مجليس-اي معبوثانيندا موصول ميلت وكيلي اولدو. آراليق 1919دا تورك فيرقه سيني قوردو . ايستانبولون ايشغاليندان سونرا 1921ده آنادولويا گئچدي. آنتاليا، آدانا، ايزمير چئوره سينده چاليشدي. جومهورييتين ايلك ايللرينده شرقي قارا حيصار ، سونرا دا اورفا و ايستانبول ميلت وكيلي اولدو. اؤلومونه قدر ميلت وكيلي اولاراق قالدي. يازماغا شئعير له باشلادي. ايلك شئعيري 1897ده ثروت-اي فونون درگيسينده يايينلاندي. دؤنمي نين شئعير آنلاياشي نين ديشينا چيخدي، هيجا اؤلچوسو نه دايالي يالين بير توركچه قوللاندي . تورك ادبيياتينا خالقين سسيني گتيرن گئرچكچي بير شاعير اولاراق دگرلنديريلدي. عوثمانليجيليك و ايسلامجيليك آخيملارينا قارشي توركچولوگو ساوونان شئعيرلر يازدي. جوشغو، اولوسال دويغولار، قهرمانليق، اوركلنديرمه و اؤيرتيجيليك اؤيه لريني اؤن پلانا چيخاردي. شئعيره بيچيم ينيليكلري ده گتيردي. دؤرتلوك گله نگي نين ديشينا چيخاراق اوچر، آلتيشار، سگكيزر ديزه دن قورولو شئعيرلر يازدي. ميللي ادبيات آخيمي و توركچولوگون اؤنده گلن تمثيلجيلري آراسيندا يئر آلدي. " تورك شاعيري " ، " ميللي شاعير " دئيه بيلينير.
شئعير:
توركجه شئعيرلر (1899-1918)
تورك سازي (1914)
ائي تورك اويان (1914)
دان سسلري (1915، 1956)
اوردونون دستاني (1915)
ديجله اؤنونده (1916)
خسته باخيجي خانيملار (1917)
تورانا دوغرو (1918)
ظفر يولوندا (1918)
عيصيان و دوعا (1918)
آيدين قيزلاري (1919)
موصطفي كمال (1928، شئعير و دوزيازي)
آنكارا (1939)
دوزيازي:
فضيلت و اصالت (1890)
توركون حقوقو (1919)
كرال جورجا (1923)
دانته يه (1928)
شئعيرلريندن اؤرنكلر :
منيم عؤمروم
گنج چاغدايديم، اؤزومو بير تيكانلي يولدا بولدوم؛
هيچقيرقلار ائشيتديم ، گول و بولبول باغلاريندان.
فلاكتلر توپلاديم، آنادولو داغلاريندان؛
اوزون سازلي آشيقلار ديياريندا شاعير اولدوم.
ائزگي قويدوم، آهلارلا، فغانلارلا تورك شئعيرينه،
اؤز ديليمله هايقيرديم، " ائي ميلتيم، اويان! " دييه ؛
ويران يوردون دولاشديم، بير شهريندن بير شهرينه؛
ساچ و ساققال آغارتديم منده "وطن ، وطن ! " دئيه.
جنگه گئدركن
من بير توركم؛ دينيم، جينسيم اولودور؛
سينم، اؤزوم آتش ايله دولودور.
اينسان اولان وطني نين قولودور.
تورك اؤولادي ائوده دورماز گئده رم.
محمدين كيتابيني قالديرتمام؛
عوثمانجيغين بايراغيني آلديرتمام؛
دوشمانيمي وطينمه سالديرتمام.
تانري ائوي ويران اولماز، گئده رم.
بو توپرقلار اجداديمين اوجاغي؛
ائويم، كؤيوم هئپ بو يئرين بوجاغي؛
ايشده وطن، ايشده تانري قوجاغي.
آتا يوردون، اؤولاد پوزماز، گئده رم.
تانريم شاهيد، دوراجاغام سؤزومده؛
ميلتيمين سئوگيلري اؤزومده؛
وطنيمدن باشقا شي يوخ گؤزومده.
يار ياتاغين دوشمان آلماز، گئده رم.
آق كؤينكله گؤزياشيمي سيله رم؛
قارا داشلا بيچاغيمي بيله رم؛
وطنيمچون اوجاليقلار ديله رم.
بو دونيادا كيمسه قالماز، گئده رم.
قايناق:http://elchin.arzublog.com
بؤيوك تاتار شاعيري : عابدوللاه توكاي
حياتي و شئعيرلريندن
عابدوللاه توكاي (Abdullah Tukay )، اؤن دورد . نيسان 1886 تاريخينده، كازان شهرينه باغلي مئنگئر(Meñger) ايلچه سي نين كوشلاويچ (Kuşlavıç ) كندينده آناندان اولموشدور . آتاسي نين آدي محمد عاريف، آناسي نين آدي ممدوده خانيمدير.
عابدوللاه توكاي، دوغولدوقدان بئش آي سونرا آتاسي، اوچ ايل سونرا دا آناسيني الدن وئرميشدير. يئتيم و اؤكسوز قالان عابدوللاه توكايي قوهولاريندان كيمسه ايستمه ميش و بو اوزدن الدن اله دولاشماق زوروندا قالميشدير. بوندنله عابدوللاه توكايين اوشاقليق اايللريني سئوگيدن يوخسون اولاراق، يوخسوللوق و سيخينتي ايچريسينده گئچيميشدير.
عابدوللاه توكاي، نهايت دوققوز ياشيندايكن اؤولادليق اولاراق وئريلديگي عاييله دن آليناراق عزيزه آدلي خالاسي نين يانينا، اورالسك (جاييك) /Uralsk (Cayık) / شهرينه گؤتورولور. عابدوللاه توكاي خالاسي نين يانيندا توپلام اون ايكي ايل قالميشدير. خالاسي اري عليعسگر افندي اونو جاييكده كي مطيع الله (Mutiullah) مدرسه سينه گؤندرير. عابدوللاه توكاي آيريجا بو مدرسه يه قونشو اولان روس صينيفينا دا دوام ائدر. عابدوللاه توكاي، داها سونرالاري، شئعيرلرينده بو مدرسه ده گئچن ايللريني " اسارت حاياتي " شكلينده تصوير اتمكته دير.فقط، مطيع الله مدرسه سي، عابدوللاه توكايين ادبي شخصيتي نين گليشمه سينده اؤنملي رول اويناميشدير. چونكو بو مدرسه، اسكي اوصولده ائيتيم وئرن ديگر مدرسه لره گؤره يئنيليكلره آچيقدير. اؤيرنجيلر، ايستانبولدان گلن گونلوك قزئته لري و درگيلري ايزله مگه و مدرسه نين يانينداكي روس صينيفيدا دا اوخوما ايمكانينا دا صاحيبديرلر.
عابدوللاه توكاي، مطيع الله مدرسه سينده طلبه ايكن، ائيتيمده يئنيليك ايستكلرايله باشلايان، آنجاق سوسيال حاياتين بوتون آلانلاريندا يئنيليك و ايلرله مگي آماچلايان " جديدچيليك " ويا " معاريفتچيليك " كيمي فيكير آخيملاريندان دا خبردار اولور. 1902 ايلينده ايستانبولدان گله رك عيني مدرسه ده اوخوماغا باشلايان عبدولولي آدلي بير گنجله تانيشير. دؤنمين مودا فيكير آخيمي گرگينجه " حوررييت، ائشيدليك، قارداشليق " يانداشي ايستانبوللو گنج، پاديشاهها و اولان رژيمه قارشيدير. عابدوللاه توكاي اونون يارديمايلا تورك و فرانسيز ادبيياتيني تانيما فورصتيني تاپير؛ اونون دئوريمجي فيكيرلريندن ائتكيله نير. عابدوللاه توكاي داها سونرالاري آبدولولي اوچون، " دونياني تانيماق اوچون گؤزومو آچان آدام " دئميشدير. سؤز قونوسو دئوريمجي گؤروشلري، 1905 ايلينده دوزلتمن(مصحح ) اولاراق گيرديگي، اورالسكدا روسجا اولاراق چيخماقدا اولان " اورالتس "( Uralets) قزئتينده چاليشيركن داها دا گليشن عابدوللاه توكاي، كوچه ده بيلديري داغيتماق، دئوريمله ايلگيلي بروشورلري ترجومه ائتمك كيمي ايشلره گيريشير. " خالق قانايلا آلتين قاييرماغا سون! " شكلينده شوعارلار وئره رك كوچه يورويوشلرينه و گؤستريلرينه قاتيلير.[2] عابدوللاه توكاي، 1904 ايلينده، طلبه ليكله بيرليكده، مطيع الله افندي نين اوغلو كاميل مطيعين مطبعه سينده چاليشماغا باشلار. 17 ائكيم 1905 تاريخينده چار 2. نيكولانين بيرتاخيم حاققلار تانيديغيني بيلديرن مانيفستي اعلان ائديلير.
كاميل مطيعده بونو فورصت بيله رك " فيكير " آدلي قزئتيني يايينلامايا باشلار. عابدوللاه توكاي دا بو قزئت ده و داها سونرا يئينه كاميل مطيع طرفيندن چيخاريلان " العصرالجديده " آدلي ادبييات و " اوكلار " /Uklar/ آدلي ميزاح درگيسينده آكتيف اولاراق چاليشماغا باشلار و ايلك شئعيرلريني بورادا ياييملار. عابدوللاه توكاي بو ايلك شئعيرلرينده، اؤيرنجي حركتلري و ميللي معاريفتچيليك ايده الي بؤيوك يئر توتماقدادير. آيريجا حوررييتي و حوررييت اورتاميني گتيرن دئوريم اؤومكده دير. بونون ديشيندا، يوخسول خالقي ائيتمك، ايچريسينده بولوندوغو دورومدان قورتارما دوشونجه سيله اويارماق، چاليشماغا چاغيرماق اوچون يازديغي شئعيرلري ده ايلك قلم تجروبه لري آراسيندادير.
1907 ايلي، عابدوللاه توكاي اوچون، حاياتيندا اولدوغو قدر صنعتينده ده دگيشيكليكلرين اولدوغو بير ايلدير. بو ايلين باشلاريندا مطيع الله مدرسه سيندن آيريلان عابدوللاه توكاي اسكي اوصولده ائيتيم وئرن مدرسه لري تنقيد ائدن شئعيرلر يازار. عيني ايل، كاميل مطيع نين توتوخلانماسي و " العصرالجديده " ايله " فيكير " قزئت لري نين قاپاتيلماسي اوزرينه عابدوللاه توكاي دا ايشسيز قالير. بو اوزدن عابدوللاه توكاي، 1907 ايلي نين سون باهاريندا، قيسا سورن عؤمرونون سونونا قدر ياشاياجاغي كازان شهرينه يئرلشير. 3 هازيران 1907 تاريخينده روس چاري نين ايكينجي دولت دوماسيني (مجليس) داغيتماسي كيمي اولومسوز گليشمه لر شاعيري قارامسارليغا سالار و بونونلا ايلگيلي قارامسار شئعيرلر يازار.فقط دؤنمين بوتون باسقي و سيخينتيلارا راغمن شئعير يازاراق خالقي آيدينلاتماكدان گئري دورماياجاغيني ايفاده ائدن شئعيرلر يازماغا دوام ائدر. شاعير، " بير تاتار شاعيري نين سؤزلري " آدلي شئعيرينده بو دويغولاريني ديله گتيرمكده دير.
عابدوللاه توكاي اؤنجه " ال-ايصلاح" و داها سونرا دا گ. كمال ايله بيرليكده هازيران 1908ده چيخارماغا باشلاديغي " يئشين " آدلي ميزاح درگيسينده شئعير و نثيرلريني ياييملار. 1909 ايلي نين هازيران آييندا اونونجو ساييسيندان سونرا يئشين درگيسي نين قاپاتيلماسي اوزرينه، 1910 ايلي نين مارت آييندا " يالت-يولت " درگيسيني چيخارماغا باشلايان عابدوللاه توكاي، چاغي نين باسقيسدان ائتكيله نه رك هجو و ميزاح شئعيرلرينه يؤنه لير. بؤيلجه بو تور شئعيرلرين باشاريلي اؤرنكلريني ده وئرير.
توپلومداكي سيخينتيلارين ياني سيرا، شاعيرين اؤزل حاياتينداكي دوزنسيزليك، سيجاق عاييله اورتاميندان يوخسون، پانسييون كؤشه لرينده خسته ليكله موجاديله ائده رك گچيرديگي حاياتين دا ائتكيسي ايله، 1909 ايليندن سونراكي شئعيرلرينده اوميدسيزليك حاكيمدير. ايچ دونياسي نين قاپيلاريني آرالاديغي " اوزيلگن اوميت " و " پار آت " كيمي شئعيرلرينده صاف شئعيره اولاشميشدير. " اوزيلگن اوميت " آدلي شئعيري، توپلوم ايچريسينده ياشايان اينسانين قالاباليقلار آراسينداكي يالنيزليغي نين، قدر قارشيسينداكي عجزنين، صميمي و ليريك شكيلده كي ايفاده سيدير.[6] ان بويوك آرزوسو، وطني نين قورتولوشو، ميلتين حوررييت ايچريسينده ايلرله ييپ گليشمه سي و رفاها اولاشماسي اولان عابدوللاه توكاي، هنوز 27 ياشيندا حاياتي نين باهاريندا ايكن، 27 نيسان 1913 تاريخينده، ياخالانديغي ورم خسته ليگيندن قورتولاماياراق حاياتا وداع ائتميشدير.
20. يوزايل باشلاريندا تاتار توركلري نين سياسي و سوسيال حاياتيني، معنوي كولتورونو، گلجگه داير آرزو و اوميديني، عابدوللاه توكايين اثرلريندن اؤيره نه بيليريك . داها آچيق بير تعبيرله عابدوللاه توكايين اثرلرينه باخاراق تاتار توركلري نين " ميلللي دوشونجه " آنلاييشيني قاورايابيليريك.
عابدوللاه توكاي يالنيز تاتار توركلري آراسيندا دئييل، بوتون دوغو توركلري آراسيندا شؤهرت تاپميش بير شاعير ايدي. اونون شئعيرلري 1908 ايليندن اعتيبارن دگيشيك تورك شيوه لرينه ترجومه ائديله رك ياييملانماغا باشلاميشدي. توركيستانلي حاجي مويني، ميرموهسين و موحاممد سرالين آدلي يازارلار 1913 و 1914 اايللريندا عابدوللاه توكاي حاققيندا مقاله لر ياييملاميشديلار.
توركيستانلي شاعيرلر، عابدوللاه توكايين شئعيرلريني اؤز شيوه لرينه ترجومه ائتمكله قالماميشلار، عابدوللاه ائولاني(Abdullah Evlani )، تولگن حاجيمييار( Tülegen Hacımiyar) ، سولطان ماحموت تورايگير(Sultan Mahmut Toraygır) ، آ. عاليم كيمي شاعيرلر عابدوللاه توكايين تاثيرينده قالاراق اؤزلريده يئني اثرلر وئرميشديرلر. عابدوللاه توكايين تاثيري داغيستاندا دا گؤرولمكده دير. داغيستانلي ثابيت گابييو(Sabit Gabiyev )، پترسبورگدا 1912-1914 اايللري آراسيندا چيخارديغي " داغيستان تاني " و " موسلومان قزئته سي " نده عابدوللاه توكايين شئعيرلريني ياييملاميشدير. عيني شكيلده نوقاي توركلري نين ادبيياتي نين تمليني ليني موسا كورمانالييو(Musa Kurmanaliyev ) ده عابدوللاه توكايين تاثيرينده قالاراق شئعيرلر يازميش و حتا شئعيرلرينده عابدوللاه توكايين شئعيرلري نين باشليقلاريني قوللانميشدير.
تاتار توركلري، عابدوللاه توكايين اؤلوموندن سونرا اونون شئعيرلريني كيتابلار حالينده يايينلاماقلا و هئيكللريني تيكمكله قالماميش، اونون آديندان و اثرلريندن اسينله نه رك يئني صنعت اثرلري مئيدانا گتيرميشديرلر. " توكاي " آدلي صحنه اويونو يازيلميش، عابدوللاه توكايين " شوره لي " آدلي شئعيريندن اسينله نه له رك بير باله كوروگرافيسي حاضيرلانميش و مشهور تاتار كومپوزيتؤرو فريت ياروللين ده (Ferit Yarullin) بونون موزيگيني يازميشدير. بيرچوخ شئعيرينه بسته ياپيلميشدير. عابدوللاه توكايا ايتحافن ساييسيز شئعير قلمه آلينميش، بييوگرافيلر، درلمه لر، آراشديرمالار يايينلانميشدير. 1974 ايلينده احمد فيضي آدلي بير يازار " توكاي " آديندا بير رومان يازميشدير. ايبراهيم نوروللي نين روسجا قلمه آلديغي " توكاي " آدلي آراشديرماسي " مشهور اينسانلارين حاياتي " سئريسينده 1977 ايلينده ياييملانميشدير.
عابدوللاه توكاي، سگگيز ايلليك قيسا ادبي حاياتي بويونجا ميلتي نين حور، ائيتيملي، ايلري و مورففه اولماسي يولونداكي موجادله سيني شئعيرلشديرميشدير. چوخو زامان اوميد ايله اوميدسيزليك آراسيندا گئديب گلن دويغو قارماشاسي ايچريسينده اولماقلا برابر، ميلتي نين حور و آيدينليك گلجگي قونوسونداكي اينانجيني ايتيرمه ميشدير. عابدوللاه توكاي، تاتار شاعير و آيدينلارينا، خالقي آيدينلاديب اوجالتما گؤرويني يوكله ميشدير. آيدينين خالقا قارشي اولان بورجونو بو شكيلده اؤدمه سي گركديگينه اينانميشدير. عؤمرونون باهاريندا دونيادان گؤچن عابدوللاه توكاي گئريده بوراخديغي گوزل اثرلره، خالقينا لاييق ايله خذمت ائتميش اولدوغو و اونا اولان بورجونو فاضلاسي ايله اؤده ديگيني گؤسترميشدير.
عبدالله توكايين شئعرلريندن :
تاتار توركجه سيجه :
Sin Bulmasañ
İy matur! Min yanmas idim, yandıruçı bulmasañ
Tammas idi cirge yeşler, tamdıruçı bulmasañ!
Bir minutta taşlar idim bu tumanlı muñlarıy
Sin mini miskin kılıp muñlandıruçı bulmasañ!
Mevci-mevci ulmazdıy, bulganmazdıy gıyşkıñ diñgizi
Rih-i sarsar tüsli, sin bulgandıruçı bulmasañ!
Eklenirdim birkader min şemse, ya bedre bakıp
Anlarıy hüsniñle leşey sandıruçı bulmasañ!
Terkiderdim vehşeti, tik kendiñe tartıp beni
Kainete karşı yam-yamlandıruçı bulmasañ!
Haliysan kullık iterdim Teñri’ye, derviş kibi
Küñlimi teşviyşle şaytanlandıruçı bulmasañ!
Canıma kasd eylemezdim hesretimnen gahi, gah
Kendimi kendimge duşmanlandıruçı bulmasañ!
Kayvakıt mecnün kibi külmes ve şatlanmas idim
Sin agaç at üstine atlandıruçı bulmasañ!
Şigre biñzerdi biraz biyhüde eşgarim benim
Her kalem tutkanda, isten taydıruçı bulmasañ!
آذربايجان توركجه سيجه :
سن اولماسايدين
ائي گؤزل! يانمازديم، سن ياخيجي اولماسايدين
داملامازدي يئره ياشلار، سن داملاديجي اولماسايدين!
بير آندا بوراخارديم ، بو دومانلي كدرلري
سن مني ميسكين لشديريب كدرلنديريجي اولماسايدين!
دالغا دالغا اولمازدي، بولانمازدي عئشقين دنيزي
شيددتلي فيرتينا كيمي سن بولانديريجي اولماسايدين!
اگله نرديم بير زامان، باخاراق گونشه ، آيا
اونلاري گوزلليگينله كؤلگه له ييجي اولماسايدين!
ترك ائدرديم يالنيزليغي، اؤزونه چكمه سيدين مني
مني كاييناتا قارشي ياميامليق ائتديريجي اولماسايدين!
صميميت ايله قوللوق ائدرديم تانرييا، درويش كيمي
كؤنلومو آلت اوست ائدرك، شئيطانلاشديريجي اولماسايدين!
جانيما قصد ائتمزديم، حسرتينله زامان زامان
سن مني، منه دوشمان ائديجي اولماسايدين!
آرادا بير دلي كيمي گولمز و سئوينمزديم
مني تخته آتا مينديريجي اولماسايدين!
شئعيره بنزردي بلكي بومبوش شئعيرلريم
هر قلم توتوشومدا، عاغليمي اويناديجي اولماسايدين!
تاتار توركجه سيجه :
Kızık Gıyşık
Tirlep, issi künde kuynırga tilep
Bir kişi salkın su aldı bir çilek
Üs-başın salgan, velekin şiklene
Su salırga tenge, çünki çirkene
Bir kuya cirge çilekni, bir tuta
Nişlesin, miskin, suvık su kurkıta
Küp azaptan suñra gayretke kilip
Suni cilke arkılı çitke sibip
Kuydı da, sin niçkelep bir bak sana:
“El de tenge tiymedi” dip şatlana!
Min munı yazdım, bu gıyşkım mislidir
Çünki gıyşkım nek minim şul tüslidir
Min süyem, hetta ki gaklımnan şaşam
Süygenimnen şüreli tüsli kaçam
Yulda kürsem, küz yumam, kürmiym, imiş
Ut yutıp yansam da, sir birmiym, imiş
Bir şigır yazsam da, yalgan kul kuyam
Min süygenni bilmesin dip kurkudan
Tugrı kilsem, süz süyliym salkın gına
Bulsa da kükrek tulı yalkın gına
Bir heber bar: Ul hezir kitken, bugay
Şeherine küpten barıp citken, bugay
Kayda ol minnen cibermek hat-selam?!
“Bilmiy kitti, küp şükür” dip şatlanam
Bilmiy diym de, belki, bilgendir eli!
Elle indi bilgenin bildirmedi?
Añlamıym, tüşmiym de añlav kasdına
Şigrimi ceydim ayagı astına
Üyine citkençi basıp kaytsa añar
Şagıyri zur iltifatınnan sanar.
آذربايجان توركجه سيجه :
غريبه عئشق
سيجاق بير گونده ترله ييبده سرينلمك ايسته ين بير اينسان،
سويوق سو آلير بير قووا
اوزريني چيخارير، آنجاق ترددود ائدر
سويو ووجودونا تؤكمز، اورپه رير
گاه آلير قوواني الينه، گاه بوراخير
نئيله سين زاواللي جيق، سويوق سو قورخولودور
چوخ عذاب چكديكدن سونرا، غيرته گليب
سويو انسه سيندن آشيراراق كنارا تؤكر
سونرا درين درين دوشونور:
" تنيمه هيچ دگمدي " دئيه سئوينه ر!
يازديم بونلاري، چونكو عئشقيم ده بئله دير
عئشقيم عيني منيم كيمي دير
سئويرم، حتا عاغليمي قاچيريرام
سئوگيليمدن اؤجودن قاچار كيمي قاچيرام
يولدا گؤرسم، گؤزومو قاپارام، باخمارام
شئعير يازارسام، دگيشديره رم
اونو سوديگيمي بيله جك دئيه قورخارام
قارشيلاشسام، قونوشورام غايت سويوقجا
كؤگسوم آلاولارلا دولو اولسا دا
بير خبر وار: ايندي او گئتميشدير بلكه
بير شهرينه چوخدان واريب اولاشميشدير بلكه
اونا مكتوب، سلام گؤندرمك، مومكون مو؟
" آنلامادان گئتدي چوخ شوكور " دئيه سئوينه رم
بيلمير دئديم آما، بلكه بيليردي!
بلكي، بيلديگيني بللي ائتميردي
آنلاماديم، غيرت ائتمه ديم ده آنلاماغا
شئعيريمي سرديم آياغي نين آلتينا
ائوينه اولاشينجا، دؤنوب گلسه
شاعيره ايلتيفات ائتميش اولور.
قايناق:http://elchin.arzublog.com
بيداريد؟! اويان ائل اوغلاني اويان!
آيا مي دانيد: تنها راه ماندگاري يك قوم و جامعه حفظ زبان مادري آن جامعه است؟
آيا مي دانيد: اگر يك جامعه اي از هويت خود گريزان بود بر سر آن قوم چه خواهد آمد؟
آيا مي دانيد: زبان تركي يكي از معدود زبانهاي با قاعده دنياست؟
آيا مي دانيد: يكي از اولين زبان هايي كه بشريت به آن صحبت كرد زبان تركي است؟
آيا مي دانيد: اولين قومي كه خط را اختراع و با آن تاريخ را ساخت تركان سومري بودند؟
و آيا مي دانيد…….!!!
ترك زبانان عزيز پس از هويت خود نه تنها گريزان نباشيد بلكه به آن افتخار كنيد…
شما جوانان و روشنفكران، آينده جوامع را رقم خواهيد زد بنابراين در شناختن خود و ساختن محيط اطراف خود آن جور كه بايد باشد تلاش نماييد…
قشقايي بودن هنر نيست بلكه قشقايي ماندن هنر است
چادر در دل صحرا از عشق خبر دارد // قشقايي و شيدايي يك شوري دگر دارد
شروع مي كنم بانام تانري به معني خالق و آفريننده ي ترك
شروع مي كنم بياد آلپ ارتونقا پادشاه تركان
و بياد دده قورقود
هرچه فرياد مي زنم تركان قشقايي كه نمي شوند پس برادران ترك آذربايجانيم شما ديگر چرا ؟
برادران ترك آذربايجاني من به عنوان يك ترك قشقايي از شما گله مندم كه چرا شما كه امكانات در اختيار داريد حداقل به ما هم زبانان ترك خود كه در اين قفس گيركرده ايم كمكي نمي كنيد ؟
مگر ما چه گناهي كرده ايم كه در جنوب سرزمين مادريمان ايران با اين همه جمعيت بايد در تنهايي زبان خود را از دست دهيم و حالا كه گروهي از جوانان قشقايي شروع به باز آموزي زبان خود در زمينه ي نوشتن تركي قشقايي نموده ايم بايد از تنهايي خود را لعنت كنيم كه پا در اين عرصه نهاده ايم.
اما ما درست نوشتن زبان قانونمند، فلسفي و علمي تركي را وظيفه و مسوليتي انساني اجتماعي بر خود مي دانيم زيرا كه اين ميراث بزرگاني چون فارابي ، ابن سينا ، اولوغ بيگ، ابوريحان بيروني ، شهريار ، حكيم جهانگير خان قشقايي و. . . است و ما نيز در اين زمان مسوليم كه از آن نگهباني كنيم تا اين امانت به دست آيندگان برسد و اگر اين كار را انجام ندهيم خيانت كرده ايم به خود و پدرانمان و نيز بايد بگويم كه در اين راه اگر هم تنها باشيم هم خمي بر ابروهاي خويش نخواهيم آورد چون بر اين موضوع ايمان داريم كه زبان ما خود زيباترين نعمت خداوند است براي ما و بر اين نيز ايمان داريم كه زبان تركي خود تا اين زمان پايدار بوده و هيچگاه از بين نخواهد رفت و با از ياد بردن و تحريف آن ما خود هستيم كه از بين مي رويم نه زبان تركي .
زبان تركي آنقدر بزرگوار بوده است كه به تمام زبان هاي دنيا كلمه قرض داده است و باز خود استوار ايستاده است و خم به ابرو نياورده . . .
از شما دوستان درخواست مي نمايم كه ما را در اين امور انساني كمك كنيد تا ما نيز در كنار ديگر برادرنمان باشيم براي تمام ترك زبانان دنيا از چين تا اروپا و آمريكا و هرجا كه ترك پانهاده آرزوي سرزندگي مي كنم اگرچه هركس خويش ارزش ترك بودن را بداند خود سرزنده خواهد بود .
با سپاس
كامران فريدوني كشكولي
http://tqbd.org
آنا تومروس بانوي آذربايجاني جان كوروش را ميگيرد...........
«وقتي كوروش ملت بابل را مطيع كرد، در فكر شد كه قوم ماساژت را نيز مطيع كند…عواملي كه كوروش را به اين جنگ تشويق و تحريص ميكرد، متعدد و در عين حال قانعكننده بود. چه اولا كوروش از حيث نژاد و اصالت خود را مافوق بشر عادي تصور ميكرد و ثانيا در تمام جنگهاي خود با موفقيت و پيروزي روبرو شده بود…در آن زمان زني كه توميريس نام داشت، بعد از فوت شوهرش بر قوم ماساژت سلطنت ميكرد. كوروش اظهار تمايل كرد كه او را به زني براي خود بگيرد و كسي به اين قصد نزد او فرستاد تا از جانب او تقاضاي ازدواج كند. ولي توميريس دانست كه آنچه كوروش ميطلبد كشور ماساژت هاست، نه شخص او. پس او كوروش را از آمدن به سوي خود منع كرد(…) و نيز كسي به نزد او فرستاد و چنين پيغام داد: “اي پادشاه مادها(…)از اين كار دست بكش، بر اتباع خود سلطنت كن و بگذار ما نيز بر اتباع خود سلطنت كنيم. ترديدي نيست كه تو حاضر به قبول اندرزهاي من نيستي و هر چيز ديگر بيش از دعوت به صلح بر تو خوشآيند است. در اينصورت چنانچه واقعا آرزو داري با ماساژتها دست و پنجه نرم كني، زحمت افكندن پل بر روي رود بر خود هموار مكن. ما حاضريم به فاصله سه روز راه از اين رود به داخل كشور خود عقبنشيني كنيم تا تو بتواني قدم بر خاك ما گذاري(۱) و اگر ترجيح ميدهي با ما در خاك خودت روبرو شو، آنچه پيشنهاد كردم تو خود انجام ده.” كوروش سران پارس را گرد آورد و با آنها به مشورت پرداخت عموم پارس ها به اتفاق عقيده داشتند كه كوروش بايد با توميريس و همراهانش در داخل سرزمين خود روبرو شود.»
آرديني اوخو